Η δημοκρατία και η φιλοσοφία είναι ένα και το αυτό πράγμα ως προς το ότι και οι δύο σχετίζονται ουσιαστικά με την έλλειψη θεμελίωσης. (1) Η δημοκρατία είναι το κράτος στο οποίο υπάρχει μια ομάδα χωρίς ηγέτη και νόμο. Η φιλοσοφία είναι ο τρόπος σκέψης που στερείται αρχής και κανόνα.

Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται για επινόηση, και στις δύο περιπτώσεις, δεν τίθεται θέμα επίτευξης οριστικού αποτελέσματος (το οποίο θα κατέστειλε οποιαδήποτε συζήτηση αποφάσεων και οποιαδήποτε επεξεργασία εννοιών). Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η δημοκρατία και η φιλοσοφία εμφανίζονται μαζί στην ιστορία της Δύσης, τη στιγμή που αυτή η ιστορία διαχωρίζεται από κοινωνικές και συμβολικές μορφές οι οποίες κλονίζονται από ριζικούς μετασχηματισμούς. Είναι μια εποχή απώλειας και ανάγκης να εφεύρουμε. Είναι η ελληνική, η εβραϊκή και η ρωμαϊκή εποχή, σύντομα και η εποχή του Ισλάμ.

Πέρα από αυτή την ιστορία, αφορά πάντα και κάτι άλλο: οι μορφές διακυβέρνησης και οι μορφές σκέψης πηγάζουν από καταθέσεις μορφών και δυνάμεων που καρποφορούν μέσα από αξιοσημείωτες εφευρέσεις οι οποίες σχετίζονται πάντα με μία πανάρχαια κληρονομιά (μύθοι, σοφίες, συμβολικά καθεστώτα). Αυτές είναι τέχνες διακυβέρνησης και τέχνες σκέψης και όχι η επείγουσα ανάγκη να ξεγελάσουμε με επισφάλεια και σύγχυση. Υπάρχουν παραδοσιακές λατρείες ή στοχασμοί και απαγγελίες, καθώς και βασιλιάδες, ιερείς, σαμάνοι. Μια τάξη διασφαλίζεται, μια κανονικότητα, ένας ρυθμός – υπό την προϋπόθεση μιας αδιαμφισβήτητης ιεραρχίας.

Αντίθετα, στη δημοκρατία και τη φιλοσοφία υπάρχει μία ανυπομονησία, ένας αναβρασμός, μια λαχτάρα των άπορων ανθρώπων, ενώ σε αυτοκρατορίες ή φυλές υπάρχει μια βεβαιότητα, μια μεγαλοπρέπεια που υπερβαίνει ακόμη και τις δυστυχίες και τις τυραννίες — χωρίς να αποτρέπει τους πολέμους ή τις κατακτήσεις. (2) Κατά τον ίδιο τρόπο, αναπτύσσεται στη Δύση μία λογική παραγωγής και προόδου παρά μία γνώση αναπαραγωγής και διατήρησης. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι η Δύση ωθήθηκε προς την πρόοδο (με ένα οργανικό και καινοτόμο μοντέλο) ενώ σε άλλες χώρες έχει επικεντρωθεί στην επέκταση (με ένα σωρευτικό και διαβιβαστικό μοντέλο).

Αλλά o αναβρασμός κυριάρχησε στον κόσμο όταν έγινε τεχνολογικός υπό την έννοια της αλλαγής της λειτουργίας αυτών που μας έχουν δοθεί και της δύναμης των στοιχείων τoυς. Το παράδειγμα και το σύμβολο αυτού εντοπίζεται στην πλοήγηση: με το μονό πηδάλιο, γνωστό στην αρχαία Κίνα αλλά ελάχιστα χρησιμοποιημένο και, από την άλλη πλευρά, ανεπτυγμένο και τελειοποιημένο στην Ευρώπη του 13ου-14ου αιώνα, τα πλοία μπορούν να χαράξουν την πορεία τους στους ωκεανούς πολύ καλύτερα και πιο γρήγορα. Η χρήση πυρίτιδας σε πυροβόλα όπλα έχει μία παρόμοια ιστορία. Μόλις μέσα σε μερικούς αιώνες, το τεχνολογικό σύμπλεγμα που έχει γίνει βιομηχανικό, διοικητικό και επιχειρηματικό επέκτεινε το δίκτυό του σε ολόκληρο τον πλανήτη. Η δημοκρατία και η φιλοσοφία, στη στενή τους σχέση, έχουν αποτελέσει μέρος αυτής την επέκτασης.

Αλλά o αναβρασμός κυριάρχησε στον κόσμο όταν έγινε τεχνολογικός υπό την έννοια της αλλαγής της λειτουργίας αυτών που μας έχουν δοθεί και της δύναμης των στοιχείων τoυς.

Θα μπορούσε να πει κανείς πως η δημοκρατία και η φιλοσοφία διαμορφώνουν μια διπλή τεχνολογία καταπίεσης του συμβολικού στοιχείου. Όπου δεν υπάρχει ιερή ή φυσική αρχή ή τάξη, είναι απαραίτητο να επινοήσουμε τον ίδιο το νόμο, δηλαδή τόσο τη λειτουργία της κοινωνικής συνάθροισης όσο και τα θεμέλια ή/και τους σκοπούς αυτής της λειτουργίας. Καμία δημοκρατία χωρίς αμφισβήτηση της ίδιας της δυνατότητας του νόμου, καμία φιλοσοφία χωρίς πρακτική συζήτησης των αρχών και των σκοπών.

Ο Πλάτωνας ίσως φαίνεται να αντικρούει αυτή τη δήλωση, δεδομένου ότι αντιτίθεται στη δημοκρατία. Αλλά το κάνει μόνο στο όνομα αυτού που πιστεύει πως είναι η αλήθεια των ανθρώπων που είναι συγκεντρωμένοι στην πόλη. Κάποιος μπορεί ακόμη να πει πως ο Πλάτωνας επιβεβαιώνει τη συμβίωση της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας ως την πραγματικότητα μιας ενιαίας διαδικασίας: αυτής που νοηματοδοτεί και δίνει συνοχή στην ύπαρξη που στερείται αυτής. Η ύπαρξη είναι κοινή – και γι’ αυτό το λόγο όλοι οι πολιτισμοί είχαν πάντα διατάξεις για τη διατήρηση και την ευημερία της κοινότητας.

Το Συνέδριο των Πουλιών, σελίδα 11r στο Mantiq al-tair (Η Γλώσσα των Πουλιών) του Φαρίν Ουντίν Ατάρ, ζωγραφισμένο από τον Habiballah of Sava, περίπου στα 1600, Φωτογραφική πίστωση: Metmuseum.org

Η δημοκρατία και η φιλοσοφία είναι μόνο δύο όψεις της απάντησης στην ίδια σύγχυση: αυτή μιας ανθρώπινης συνάθροισης που δεν έχει πλέον έναν ιερό (ή φυσικό, αλλά στην πραγματικότητα τα δύο συγχωνεύονται) δεσμό. Δε θα ήταν καταχρηστικό να τις συνδυάσουμε για να σχηματίσουμε τη δημοσοφία: την τέχνη ή την επιστήμη της διάκρισης των ανθρώπων, της φύσης τους, του καλού τους.

2

Η δημοσοφία θα έχει διαμορφώσει την πολιτική, νομική και κερδοσκοπική πτυχή της τεχνολογικής επιχείρησης που δραστηριοποιείται εντός της προευρωπαϊκής Μεσογείου. Ο ρωμαϊκός κόσμος θα είναι το πρώτο του παράγωγο, ακολουθούμενος από την Ευρώπη.

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η τεχνολογική επέκταση ήταν επίσης μια επιχείρηση κυριαρχίας. Το ερώτημα σήμερα δεν είναι πλέον να αποκαλύψουμε την κυριαρχία, αλλά να διαπιστώσουμε ότι η κυρίαρχη δύναμη έχει χάσει την εμπιστοσύνη που απέδιδε στον εαυτό της και ότι μέχρι ενός σημείου ήταν κοινώς αποδεκτό. Η τεχνική ισχύς δε σχετίζεται με μία ικανότητα νοηματοδότησης της ύπαρξης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σήμερα η δημοκρατία και η φιλοσοφία, θεωρούμενες ως τεχνολογίες της συνύπαρξης, προβάλλουν μια κακή εικόνα.

Αυτή η αδυναμία, όμως, παρατηρείται μόνο στις λεγόμενες ανεπτυγμένες κοινωνίες. Για τις υπόλοιπες, το σύνολο της σχετικής δυτικής ευημερίας (φαγητό, υγεία, αναψυχή, οικιακή άνεση, κινητικότητα κ.λπ.) αποτελεί πρότυπο και κίνητρο επιθυμίας. Αλλά είναι ακριβώς [αυτή] η επιθυμία που αρχίζει να εγκαταλείπει τις ανεπτυγμένες χώρες. Αυτές αποκτούν επίγνωση της ματαιοδοξίας αλλά και της ίδιας της κενότητας της ζωής που υπόκειται σε μια τεράστια τεχνοοικονομική μηχανή, η οποία στρέφεται μόνο υπέρ μερικών, τους οποίους εμπλουτίζει και εκθετικά, ενώ άλλοι δύνανται να κατανοήσουν όλο και λιγότερο τι είναι αυτό προς το οποίο τους οδηγεί η μηχανή. Δεν είναι πλέον η ιεραρχία, είναι το προνόμιο της εξουσίας που κυβερνά.

Η δημοσοφία, όμως, ήταν η αληθινή υπόσχεση της προόδου και της κυριαρχίας: έπρεπε να φτάσουμε σε μία ανθρωπότητα ανανεωμένη και ολοκληρωμένη, δίκαιη, ειρηνική και ικανή για κάτι άλλο από το να υπομένει κανείς και να υποφέρει. Ωστόσο, η συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας σήμερα δεν κάνει τίποτα παρά να υπομένει και να υποφέρει. Μερικοί επειδή είναι εμφανώς και βάναυσα στερημένοι της άνεσης των άλλων, άλλοι επειδή δε βρίσκουν καμία δύναμη, καμία ανάσα ζωής στον γιγαντιαίο και ακατανόητο μηχανισμό που δηλητηριάζει την ύπαρξή τους ενώ ισχυρίζεται πως τους χειραφετεί.

Επομένως, δε θα διατηρήσουμε τον όρο «δημοσοφία»: θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για να επισημαίνει την υπόσχεση που έχει παραμείνει σε αδράνεια.

3

Η υπόσχεση ήταν λανθασμένη – εκτός εάν εμείς οι παλιοί δημόσοφοι ή δημοσοφιστές δεν έχουμε κατανοήσει τίποτα, και μια εντελώς διαφορετική ανθρωπότητα προετοιμάζεται, γίνεται μέρος του μεγάλου μηχανισμού. Και αυτό, δεν είμαστε σε θέση να το φανταστούμε.

Είναι αλήθεια ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων στη γη στους οποίους διαφορετικές μορφές θρησκείας, πεποιθήσεων, τελετουργικών εορτών παρέχουν τα απαραίτητα σημεία αναφοράς, τις δυνάμεις και τις αναπνοές χωρίς τις οποίες δεν υπάρχουμε. Είθε οι θεοί και τα πνεύματα κάθε κοινότητας να τα προσέχουν. Ωστόσο, δεν είναι εύκολο να κατανοήσουμε, πόσο μάλλον να διαχειριστούμε τη συνύπαρξη και την αλληλεπίδραση τέτοιων αποκλινουσών ή ακόμη και αντιφατικών μορφών υπαρξιακών πόρων.

Στην πραγματικότητα, από τη μία πλευρά, ο δήμος φαίνεται να έχει χάσει όλα όσα θα μπορούσαν να του δώσουν μορφή και συνοχή. Από την άλλη πλευρά, η σοφία φαίνεται να έχει μεταβεί σε έναν γενικό υπολογισμό αλγορίθμων. Και στις δύο πλευρές η ένταση της επιθυμίας – που στρέφεται πάντα προς το ανυπολόγιστο – υποχωρεί μπροστά στην ένταση του υπολογισμού. Κι όμως, κανείς δεν ξέρει ποιο θα μπορούσε να είναι ένα ζήτημα υπολογισμού, αν όχι οι ίδιες οι υπολογιστικές ικανότητες.

Επομένως, δε θα διατηρήσουμε τον όρο «δημοσοφία»: θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για να επισημαίνει την υπόσχεση που έχει παραμείνει σε αδράνεια. Η σύγχρονη ιστορία της ανθρωπότητας, τη στιγμή που πλησιάζει την ιστορία ενός κόσμου τόσο ενδοσυνδεδεμένου όσο και στερημένου της αναπαράστασής του, μας παρουσιάζεται με δύο κενές μορφές: «άνθρωποι» και «σκέψη». Δηλαδή, ύπαρξη και νόημα. Γνωρίζουμε μόνο ένα πράγμα: τα δύο σύνολα είναι είτε κοντά στην εξαφάνιση εντός μιας άλλης πραγματικότητας – που αποτελείται από πληθυσμούς και υπολογισμούς – είτε στην ανάδυση υπό μία τελείως νέα οπτική για την οποία ακόμα δεν υποψιαζόμαστε τίποτα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η «δημοκρατία» και η «φιλοσοφία» είναι για άλλη μια φορά το διπλό, ίσως αναχρονιστικό, όνομα εκείνου που δεν μπορεί πλέον να είναι μία υπόσχεση αλλά που γίνεται επείγουσα ανάγκη. (3)

Η δημοσοφία, όμως, ήταν η αληθινή υπόσχεση της προόδου και της κυριαρχίας: έπρεπε να φτάσουμε σε μία ανθρωπότητα ανανεωμένη και ολοκληρωμένη, δίκαιη, ειρηνική και ικανή για κάτι άλλο από το να υπομένει κανείς και να υποφέρει.

Υστερόγραφο

Είναι όλο και λιγότερο απαραίτητο να διατηρήσουμε τη «δημοσοφία», καθώς είναι αναγκαίο να εξετάσουμε τι απομένει μετά από αυτή τη «λεκτική επέμβαση». (4) Παραμένει αυτή η άλλη σύνθετη λέξη: η φιλοκρατία. Δηλαδή, η αγάπη για εξουσία. Ωστόσο, μία δημοσοφία που θα ήταν μια αληθινή σκέψη του λαού, από αυτούς και για αυτούς, θα πρέπει πάνω απ’ όλα να σέβεται αυτή τη φιλοκρατία που είναι ένας από τους ισχυρότερους μοχλούς της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτό δε σημαίνει ότι δε χρειάζεται καθόλου εξουσία, αλλά ότι η αγάπη για εξουσία πρέπει να ελέγχεται, να διοχετεύεται, να καθοδηγείται σύμφωνα με μια άλλη αγάπη, αυτή της ζωής και του λόγου. (5) Αυτό είναι που πρέπει να εξετάσει μαζί η δημοκρατία και η φιλοσοφία.

NOTES

1. Σχόλιο Μεταφραστή: Ακολουθώ αποσπάσματα όπως συναντώνται στο “Πλάτων Πρωταγόρας (330b-332a),” Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=27&page=14 (πρόσβαση 11 Ιανουαρίου 2021).; Συναντάται επίσης στο “Αριστοτέλης Ρητορική (1407a-1407b),” Αρχαία Ελληνική Γλώσσα και Γραμματεία, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=77&page=77 (πρόσβαση 11 Ιανουαρίου 2021).

2. Σχόλιο Μεταφραστή: Στην περίπτωση αυτή ακολουθώ το γαλλικό κείμενο, όπου η λέξη “avidité” [“avidity”] υποδηλώνει ακριβώς μία επιθυμία ή καλύτερα μία λαχτάρα.

3. Σχόλιο Μεταφραστή: διευκρινίζω εδώ πως το «εκείνου» στο κείμενο αναφέρεται σε ουσιαστικό ουδετέρου γένους και όχι αρσενικού.

4. Σχόλιο Μεταφραστή: η φράση “chirurgie sur les mots” [“lexico-surgery”] μεταφράζεται εδώ ως «λεκτική επέμβαση», ακολουθώντας μία άλλη ελληνική φράση, τη «γλωσσική επέμβαση», η οποία μεταφορικά δηλώνει μία γλωσσική επέμβαση και κυριολεκτικά μία επέμβαση στη (ίδια τη) γλώσσα.

5. Σχόλιο Μεταφραστή: διευκρινίζω εδώ πως με τη λέξη «λόγος» [logos] – στη μετάφρασή του ακολουθώντας την αγγλική λέξη speech – εννοείται η «ομιλία» – διαφορετικά, η ικανότητα του ανθρώπου να επικοινωνεί με τη γλώσσα – και όχι η λογική. Παραπέμπω στο πρώτο, ακολουθώντας τόσο το γαλλικό κείμενο όσο και τη μετάφραση αυτού.